Adaptogeny – naturalne wsparcie organizmu

Organizm człowieka jest narażony na działanie różnego rodzaju stresorów – związanych, chociażby z pracą, wysiłkiem fizycznym lub obciążeniem psychicznym wynikającym z natłoku obowiązków. Na co dzień korzystamy z naturalnych mechanizmów adaptacyjnych mających na celu utrzymanie homeostazy organizmu. Niekiedy jednak endogenne mechanizmy okazują się niewystarczające, a długotrwały i silny stres jest szkodliwy. Dlatego w trudnych momentach warto sięgnąć po adaptogeny. Co to za związki, czy adaptogeny są bezpieczne i jak z nich korzystać?

Pojęcie adaptogenów po raz pierwszy zostało użyte pod koniec lat 40. ubiegłego wieku przez rosyjskiego naukowca Mikołaja Lazarewa. W ten sposób określił on substancje chemiczne pochodzenia organicznego lub nieorganicznego, które zwiększają nieswoistą odporność organizmu na stres. Z biegiem czasu tę definicję rozbudowano, dodając trzy warunki, jakie musi spełnić każdy adaptogen [1]:

• powinien zwiększać oporność organizmu wobec szerokiego spektrum szkodliwych czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych, czyli tzw. stresorów,
• powinien charakteryzować się normalizującym działaniem na organizm, czyli dążyć do przywrócenia fizjologicznych warunków metabolizmu,
• oprócz tego, że wykazuje silną – i często wielokierunkową – aktywność biologiczną, musi być w pełni bezpieczny dla organizmu.

Jednocześnie według tej rozszerzonej definicji, adaptogen nie powinien wywierać efektu nadstymulującego, a jedynie wyciszać organizm poprzez oddziaływanie m.in. na rdzeń kory nadnerczy odpowiedzialny m.in. za wydzielanie hormonów o działaniu pobudzającym.

W literaturze zwraca się uwagę na bardzo zróżnicowane działanie roślin adaptogennych. Dotyczy to także klasyfikacji biologicznej. Do adaptogenów zalicza się m.in. grupę flawonoidów, rodiolozydy, saponozydy czy fitoekdyzony. Z tego względu ocena „siły oddziaływania” danego specyfiku bywa trudna [2,3]. Działanie adaptogenów może być odczuwalne na wiele sposobów, w zależności od rodzaju zastosowanego preparatu. Objawia się m.in. poprzez:

• działanie antyoksydacyjne,
• wzrost witalności,
• poprawę koncentracji,
• polepszenie nastroju i samopoczucia,
• stymulację odporności.

Związki klasyfikowane jako adaptogeny są bezpieczne i z reguły dobrze tolerowane przez ludzki organizm przy spożywaniu ich w zalecanej dawce. W literaturze nie brakuje informacji potwierdzających, że zwłaszcza adaptogeny pochodzenia naturalnego mogą być spożywane bez ryzyka toksycznego wpływu na organizm [4,5]. Ostrożność w spożyciu adaptogenów powinny zachować jednak kobiety w ciąży i okresie laktacji. Zwykle nie są to też preparaty przeznaczone dla osób niepełnoletnich. Pomimo wysokiej i zróżnicowanej aktywności biologicznej adaptogeny nigdy nie powinny stanowić substytutu dla zdrowej i zróżnicowanej diety.

Na rynku można znaleźć wiele różnego rodzaju adaptogenów. Wśród tych bardziej popularnych warto wymienić różeniec górski, korzeń maca, żeń-szeń, a także ashwagandę, cordyceps, jagody goji, cytryniec chiński, traganek i wiele innych surowców roślinnych. Przyjrzyjmy się bliżej wybranym adaptogenom.

Różeniec górski ma bardzo długą historię w medycynie tradycyjnej. Zawarte w nim związki stymulują funkcje poznawcze, zwiększają odporność na stres i jego skutki oraz działają ochronnie na układ sercowo-naczyniowy. Pozytywnie wpływa także na tolerancję wysiłkową zarówno u profesjonalnych sportowców, jak i amatorów [6]. Aktywnymi biologicznie składnikami w różeńcu są przede wszystkim rozawiny i salidrozydy.

Korzeń maca pochodzący przede wszystkim z Ameryki Południowej, oddziałuje na organizm człowieka wielokierunkowo. Badania nad tą rośliną wskazują na pozytywny efekt:

• neuroprotekcyjny,
• przeciwzapalny,
• immunoregulacyjny i przeciwoksydacyjny,
• stymulujący i wspierający walkę ze zmęczeniem.

Korzeniowi maca przypisuje się również funkcje regulacyjne względem układu hormonalnego. Wywiera on pozytywny wpływ na popęd seksualny, wspiera mechanizm erekcji u mężczyzn. Okazuje się także pomocny dla kobiet w okresie menopauzy, ponieważ łagodzi objawy przekwitania organizmu i zwiększa wydolność organizmu [7].

Żeń-szeń jest prawdopodobnie jednym z najlepiej przebadanych obecnie adaptogenów. Zawiera przede wszystkim aktywnie biologicznie ginsenozydy. Ukazały się setki publikacji naukowych dokumentujących jego korzystny wpływ na zdrowie, w tym [8,9]:

• właściwości przeciwzapalne,
• wzmocnienie układu odpornościowego,
• poprawę funkcji psychicznych,
• przyspieszenie regeneracji powysiłkowej,
• zwiększenie tolerancji na obciążenie treningowe.

Adaptogeny mogą być stosowane w celu przywrócenia organizmu do stanu równowagi. Są przydatne przede wszystkim w okresie wzmożonego stresu, zwiększonego obciążenia umysłowego lub treningowego. W naturalny sposób tonizują, wzmacniają i uodparniają na stresory. Warto jednak pamiętać, że nie należy ich traktować jako uniwersalnego rozwiązania i odpowiedzi na zmęczenie lub złe samopoczucie. Skuteczność działania adaptogenów zależy także od stosowanej ilości oraz indywidualnej odpowiedzi organizmu na zawarte w surowcu roślinnym związki czynne.

Bibliografia:

1. Hryć B. i in., Tarczyce – roślinne adaptogeny z różnych kontynentów; Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych, 2018, tom 67, nr 3 (320);
2. Wolski T. i in. Surowce roślinne o działaniu adaptogennym oraz ocena zawartości adaptogenów w ekstraktach i preparatach otrzymanych z rodzaju Panax, Postępy Fitoterapii 2/2009, s. 77-97;
3. Lutomski J. Wpływ środków ziołowych na witalność organizmu. Post Fitoter 2001; 1-2,8:6-13;
4. Kim YS, Woo JY, Han CK, Chang IM. Safety Analysis of Panax Ginseng in Randomized Clinical Trials: A Systematic Review. Medicines (Basel). 2015 Jun 8;2(2):106-126;
5. Panossian A, Wikman G. Effects of Adaptogens on the Central Nervous System and the Molecular Mechanisms Associated with Their Stress-Protective Activity. Pharmaceuticals (Basel). 2010 Jan 19;3(1):188-224;
6. Ivanova Stojcheva E, Quintela JC. The Effectiveness of Rhodiola rosea L. Preparations in Alleviating Various Aspects of Life-Stress Symptoms and Stress-Induced Conditions-Encouraging Clinical Evidence. Molecules. 2022;27(12):3902. Published 2022 Jun 17;
7. Ulloa Del Carpio N, Alvarado-Corella D, Quiñones-Laveriano DM, et al. Exploring the chemical and pharmacological variability of Lepidium meyenii: a comprehensive review of the effects of maca. Front Pharmacol. 2024;15:1360422. Published 2024 Feb 19;
8. Kiefer D, Pantuso T. Panax ginseng. Am Fam Physician. 2003;68(8):1539-1542;

Cristina-Souza G, Santos-Mariano AC, Lima-Silva AE, et al. Panax ginseng Supplementation Increases Muscle Recruitment, Attenuates Perceived Effort, and Accelerates Muscle Force Recovery After an Eccentric-Based Exercise in Athletes. J Strength Cond Res. 2022;36(4):991-997.